Podejrzany

Podejrzany – to osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego (art.71 § 1 kpk). Osoba taka, z chwilą wniesienia oskarżenia lub skierowania do sądu przez prokuratora wniosku o warunkowe umorzenie postępowania, uważana jest za oskarżonego (art. 71 § 2 kpk).

Podejrzanym jest się zawsze o popełnienie konkretnego czynu zabronionego. Zanim więc ktokolwiek „zyska” status podejrzanego, odpowiedni organ powołany do ścigania przestępstw – w praktyce najczęściej Policja albo prokurator – muszą stwierdzić popełnienie czynu zabronionego i rozpocząć procedurę zmierzającą do wykrycia jego sprawcy. Jeżeli zebrane w sprawie dowody uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów i ogłasza się je podejrzanemu (art. 313 ).

Pojawiające się w KPK pojęcie osoby podejrzanej oznacza osobę, wobec której istnieje przypuszczenie, że popełniła przestępstwo, lecz jeszcze nie skierowano przeciwko niej postępowania karnego.

Podejrzany ma prawo:

1. składać wyjaśnienia, może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień (art. 175 § 1 kpk);
2. składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art.300 kpk);
3. korzystania z pomocy obrońcy, przy czym, może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców (art. 300 i art. 77 kpk);
4. żądania przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy, którego jednak niestawiennictwo nie tamuje przesłuchania (art. 301 kpk);
5. podejrzany ma prawo żądać w postępowaniu przygotowawczym umożliwienia mu w toku przesłuchania złożenia wyjaśnień na piśmie. Takie pisemne wyjaśnienia z zaznaczeniem daty ich złożenia i podpisane przez podejrzanego stanowią załącznik do protokołu;
6. za zgodą prokuratora, podejrzanemu można udostępnić akta i umożliwić sporządzenie odpisów oraz odpłatnie wydać kserokopie z akt lub uwierzytelnione odpisy (art. 156 § 5);
7. jeżeli podejrzany nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, ma prawo do skorzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza (art. 72 § 1 kpk), a także do uzyskania postanowień o przedstawieniu, uzupełnieniu lub zmianie zarzutów, aktu oskarżenia oraz orzeczeń podlegających zaskarżeniu wraz z tłumaczeniem (art. 72 § 3 kpk);
8. podejrzany (oskarżony) nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności, ani też dostarczania dowodów na swoją? niekorzyść (art. 74 kpk);
9. do informacji o przysługujących mu uprawnieniach i ciążących na nim obowiązkach;
   Brak albo mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla podejrzanego, co w praktyce oznacza, że wszelkie czynności przeprowadzone z naruszeniem tego obowiązku wobec podejrzanego, w efekcie których jego sytuacja procesowa uległa pogorszeniu s? bezskuteczne.
10. podejrzany musi mieć wyznaczonego obrońcę jeżeli jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, a także, gdy sąd uzna, że występują inne okoliczności utrudniające jego obronę (art.79 § 1 i § 2 kk), z tym, że w razie stwierdzenia przez biegłych lekarzy psychiatrów, że poczytalność podejrzanego w chwili popełnienia czynu jak i w chwili postępowania nie budzą wątpliwości, udział obrońcy w dalszym ciągu nie jest obowiązkowy, a sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy z urzędu (art. 79 § 4 kpk);
11. ma prawo do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, przy czym, o terminie zaznajomienia powiadamia się go na jego wniosek (art. 321 § 1 kpk), a nieusprawiedliwione niestawiennictwo, nie tamuje dalszego postępowania (art. 321 § 4 kpk);
12. w terminie trzech dni od daty zaznajomienia, ma prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie postępowania (art. 321 § 5 kpk).

Oskarżonym jest osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (art. 71 § 2 KPK).

Oskarżonego uważa się za niewinnego dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. (art. 5 KPK). W przypadku wydania przez sąd prawomocnego (takiego od którego nie przysługuje środek odwoławczy) wyroku oskarżony staje się skazanym.

Podstawowe prawa i obowiązki oskarżonego określa art. 74 KPK. Przede wszystkim oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Obowiązuje zasada domniemania niewinności i to oskarżonemu należy udowodnić winę a nie odwrotnie.

Oskarżony może przyjąć taktykę biernej obrony poprzez odmawiania składania wyjaśnień, a postawa taka nie rodzi żadnych niekorzystnych domniemań procesowych (przede wszystkim milczenie nie oznacza przyznania się do winy).

Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia, co do każdego przeprowadzanego dowodu (art. 175 § 2 KPK). Ponadto oskarżonemu przysługują w procesie karnym następujące prawa:

• prawo do zadawania pytań, osobom przesłuchiwanym na rozprawie (art. 387 KPK);
• prawo do składania wniosku o sprostowanie protokołu rozprawy i posiedzenia wskazując na nieścisłości i opuszczenia (art. 152 KPK);
• prawo do przeglądania akt sprawy i sporządzania odpisów (art.156 KPK);
• prawo domagania się wyłączenia jawności rozprawy jeśli nie występuje obligatoryjne wyłączenie jawności a jawność rozprawy narusza ważny interes prywatny. Ponadto sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat (art. 360 KPK);
• prawo do uzyskania odpłatnie kserokopii dokumentów z akt sprawy (art. 156 ust. 2 KPK);
• prawo wydania na żądnie bezpłatnie uwierzytelnionego odpisu, każdego orzeczenia wraz z jego uzasadnieniem, jeżeli je sporządzono (art. 157 ust.1 KPK);
• prawo zaznajomienia się z materiałami postępowania przygotowawczego (art. 321 KPK).

Co do zasady oskarżony nie musi korzystać z pomocy adwokata. Oczywiście oskarżony może w każdej chwili ustanowić obrońcę z wyboru. W przypadku oskarżonego pozbawionego wolności, obrońcę może ustanowić także inna osoba, o czym należy zawiadomić oskarżonego (art. 83 KPK). Jedynie w ściśle określonych przypadkach tzw. obrony obligatoryjnej, oskarżony musi mieć ustanowionego obrońcę. Chodzi tutaj o przypadki, wskazane w art. 79-80 KPK tj.:

• oskarżony jest nieletni, niemy, głuchy lub niewidomy;
• zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności; – gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę (np. cudzoziemiec albo osoba, która co prawda jest poczytalna ale jej poziom umysłowy budzi wątpliwości co do tego, czy będzie w stanie sama skutecznie bronić się przed zarzutami oskarżenia);

gdy w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem I instancji zarzucono mu zbrodnię (czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata) lub jest pozbawiony wolności.

Nawet gdy nie występuje przypadek obrony obligatoryjnej, oskarżony może zwrócić się do sądu z wnioskiem o przyznanie obrońcy z urzędu, ale pod warunkiem, że w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Odnośnie stawiennictwa na rozprawie, co do zasady, oskarżony ma obowiązek stawiać się na każdej rozprawie (chyba, że ustawa stanowi inaczej) a w przypadku niestawiennictwa jest on obowiązany usprawiedliwić swoją nieobecność. Należy jednak pamiętać o negatywnych konsekwencjach niestawiennictwa tj. zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie na rozprawę przez policję. W przypadku postępowania uproszczonego (dotyczy spraw, w których w postępowaniu przygotowawczym prowadzone było dochodzenie) niestawiennictwo oskarżonego i jego obrońcy – prawidłowo powiadomionych o rozprawie, może spowodować wydanie przez sąd wyroku zaocznego. W takim przypadku zachodzi konieczność wniesienia sprzeciwu w terminie 7 dni od dnia doręczenia wyroku zaocznego. Wyrok traci wówczas moc natomiast sprawa zostanie rozpoznana w procesie.

Niezależnie od ww. uprawnień oskarżony ma prawo do żądania od Skarbu Państwa odszkodowania w przypadku niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania (art. 552 KPK) oraz prawo do wniesienia kasacji, aczkolwiek musi być ona sporządzona i podpisana przez adwokata (art. 520 KPK);